Teresa Artola Gonzalez, Zwyczajne problemy dzieci w wieku 6-12, Apostolicum, Ząbki 2006, stron 205

Teresa Artola Gonzalez jest doktorem psychologii oraz magistrem pedagogiki (Master of Family Education). Była wykładowcą psychologii dziecięcej na Uniwersytecie Complutense w Madrycie, obecnie wykłada na prywatnej wyższej szkole pedagogicznej w Hiszpanii. Autorka licznych publikacji poświęconych problemom dzieci w nauce, ich ocenie oraz rozwiązywaniu. Zajmuje się też poradnictwem rodzinnym. Matka 4 dzieci. Autorka m.in. książek „Zwyczajne problemy dzieci w wieku 0-6 lat" oraz „Zwyczajne problemy dzieci w wieku 6-12 lat".

Jakie problemy dzieci w wieku 6-12 lat uważa autorka za zwyczajne? Na dwustu stronach omawia zagadnienia wyeksponowane już na okładce: nieodpowiedzialność, nieposłuszeństwo, lęk, nieśmiałość, kompleksy, zazdrość, bójki między rodzeństwem. Książka dzieli się na trzy części; oto ich tytuły: „Odpowiedzialność i posłuszeństwo", „Lęki i koledzy", „Nieśmiałość i zazdrość". Poszczególne rozdziały (jest ich 7) precyzują problematykę: „Moje dziecko jest nieodpowiedzialne", „Moje dzieci mnie nie słuchają", „Sparaliżowane lękiem", „Prawie nie ma przyjaciół", „Problem nieśmiałości", „Brak mu pewności siebie", „Jest zazdrosne o rodzeństwo". Każda z trzech części kończy się fragmentem „Do przemyślenia, do zrobienia", gdzie zawarte jest podsumowanie części oraz wskazówki dla rodziców.

Autorka uważa, że przedział 6-12 lat w życiu człowieka to „złoty wiek" dla kształtowania woli. W tym spokojnym okresie rodzice i nauczyciele mogą wiele zrobić w dziele wychowania. Nawiązując do teorii okresów sensytywnych, autorka przypomina, że na okres pomiędzy 7 a 11 rokiem życia przypadają następujące okresy:

• Umiłowanie sprawiedliwości.
• Gotowość pomocy innym.
• Pragnienie, aby dobrze wypaść w oczach innych.
• Chęć przezwyciężenia samego siebie.

Czas ten sprzyja zwłaszcza kształtowaniu takich cech, jak: szczerość, sprawiedliwość, hojność, pracowitość, odpowiedzialność.

Książce przyświeca idea, którą można by uznać za motto całości nie tylko tej publikacji, ale i całej serii: „Wychowanie dzieci to największy dar, jaki możemy im ofiarować. W ten sposób stają się wolnymi i odpowiedzialnymi dorosłymi, którzy będą w stanie kierować własnym życiem. Będą szczęśliwi i przygotowani na przyszłość." (s.5) Ten sposób myślenia rozwijają inne myśli: „Tylko osoba odpowiedzialna jest w stanie dokonywać właściwych i skutecznych wyborów." (s. 15) Osoba odpowiedzialna kieruje się motywacją wewnętrzną. Jeśli chcemy mieć odpowiedzialne dzieci, musimy ponieść ryzyko wolności. Pisze autorka: „Jako rodzice powinniśmy pozwalać na to, żeby dzieci popełniały błędy przy podejmowaniu decyzji. Jeśli dziecko doświadczy negatywnych konsekwencji jakichś decyzji, z pewnością będzie ostrożniejsze przy podejmowaniu kolejnych." Najlepszym sposobem nauczenia odpowiedzialności jest pozwolenie, by dziecko podejmowało się wypełniania obowiązków. Odpowiedzialności uczymy w życiu rodzinnym. Nigdy nie jest za wcześnie na wychowywanie w odpowiedzialności.

Co jednak robić konkretnie? Czuwać i reagować w przemyślany sposób. Książkę otwiera problem odpowiedzialności na przykładzie rodziny z trójką dzieci: Piotrek (11 lat), Staś (9) i Marta (5). Najstarszy to dobry uczeń, dojrzały i odpowiedzialny, Marta jest jeszcze mała, a Staś to same problemy: nie szanuje rzeczy (np. roweru), wszystko odkłada na później, na prośby odpowiada „dobrze", ale niczego nie wykonuje, gubi szkolne przybory, nie odrabia lekcji, zapomina, co było zadane, nie wynosi śmieci (domowy obowiązek); nauczyciele narzekają, że jest „nieuporządkowany", choć raczej zdolny. Dobrze pamięta o swoich urodzinach, meczach, okazjach do prezentów itp. Rodzice nie wiedzą, co robić. Autorka na dwudziestu kilku stronach omawia tę sytuację od strony teoretycznej, a następnie przystępuje do „Planu działania dla Stasia" (s. 38) – zajmuje on zaledwie 2 strony, ale wygląda przekonująco.

Kolejny rozdział – „Moje dzieci mnie nie słuchają" (s. 41) – także rozpoczyna się od przykładu małżeństwa z trójką dzieci: Arturem (12), Kubą (9) i Beatką (7). Tu problem jest szerszy – „nie słuchają" wszystkie.  „Artura interesują tylko jego własne sprawy, kiedy się go o coś prosi, protestuje i często niegrzecznie odpowiada. (...) jego pokój wygląda jak jaskinia lwa, zawsze zabałaganiony, w końcu Monika (matka) sama go sprząta." (s. 41) „Kuba natomiast cierpi na „głuchotę wybiórczą": nigdy nie słyszy poleceń za pierwszym razem, zawsze trzeba je powtarzać trzy- lub czterokrotnie, żeby je wypełnił. Stosuje bierny opór: nigdy nie mówi „nie", po prostu udaje, że nie słyszy albo mówi „zaraz", dopóki mama nie nakrzyczy na niego i nie zacznie mu grozić karą, nie jest posłuszny" (s. 41) „Beatka, najmłodsza i jedyna córka, jest bardzo rozpieszczona. W porze śniadania trzeba stoczyć z nią prawdziwą bitwę, (...)", codziennie spóźniają się do szkoły i matka dostaje prawie ataku nerwowego.

Podobnie jak w poprzednim rozdziale następują rozważania ogólne, częściowo teoretyczne, częściowo oparte na analizie różnych przykładów, a na stronie 71 znajdujemy plan działania dla tej rodziny. Taki plan składa się z kilku elementów: 1. Opis sytuacji (5-6 zdań). 2. Cele (Ogólny: posłuszeństwo; szczegółowy: posługiwanie się autorytetem w stawianiu większych wymagań dzieciom). 3. Środki: pora pójścia spać; niegrzeczne odpowiedzi; odrabianie lekcji; bójki i przezywanie się. 4. Motywacja: „rada rodzinna" – dzieciom trzeba zapowiedzieć, że zajdą zmiany, przedstawić ich przyczyny i spodziewane rezultaty.
Na końcu planu zmieszczono opis wykonania i rezultaty (nie nadzwyczajne, ale jednak...). Na końcu zaś tej części książki (s. 75) zamieszczono materiał „Do przemyślenia, do zrobienia...

Kolejny rozdział również rozpoczyna opis przypadku – tym razem dziewczynki (Marta, 8 lat), która po przeprowadzce całej rodziny do innego miasta utraciła dawną energię i radość życia, wygląda na smutną, często płacze, trudno jej zasnąć, miewa koszmary, unika nowych przyjaźni, bywa „humorzasta".
W dalszej części rozdziału autorka przedstawia „teorię lęku" i opisuje różne jego odmiany. Na stronie 91 zamieszcza kwestionariusz testu D. Lewisa pozwalający na wykrycie lęków u dzieci.

Moje dziecko

• Źle sypia (trudno mu zasnąć albo często się budzi): a. rzadko; b. czasami; c. zawsze
• Ma kiepski apetyt: a. rzadko; b. czasami; c. zawsze
• Złości się z powodu przeciwności bez znaczenia: a. rzadko; b. czasami; c. zawsze
• Płacze bez wyraźnego powodu: a. rzadko; b. czasami; c. zawsze
• Cierpi na wiele łagodnych dolegliwości (przeziębienia, bole brzucha itp.): a. rzadko; b. czasami; c. zawsze
• Unika kontaktów z innym i ma zły humor: a. rzadko; b. czasami; c. zawsze
• Opiera się przed podjęciem nowych wyzwań: a. rzadko; b. czasami; c. zawsze
• Jego zachowanie powoduje konflikty w domu lub w szkole: a. rzadko; b. czasami; c. zawsze
• Bez wyraźnej przyczyny pogorszyło swoje wyniki w nauce: a. rzadko; b. czasami; c. zawsze
• Zaczęło znowu moczyć się w nocy: rzadko; b. czasami; c. zawsze
• Łatwo się męczy: a. rzadko; b. czasami; c. zawsze
• Odczuwa strach, kiedy ma zrobić coś nowego: a. rzadko; b. czasami; c. zawsze
• Jest bardzo wrażliwe na zasłużoną krytykę: a. rzadko; b. czasami; c. zawsze
• Jest nieśmiałe w relacjach z innymi: a. rzadko; b. czasami; c. zawsze
• Nie lubi przebywać w towarzystwie kolegów lub krewnych: a. rzadko; b. czasami; c. zawsze
• Ma trudności w nawiązywaniu przyjaźni: a. rzadko; b. czasami; c. zawsze
• Prosi o usprawiedliwienie nieobecności w szkole w określone dni: a. rzadko; b. czasami; c. zawsze
• Miewa koszmary: a. rzadko; b. czasami; c. zawsze
• Nie lubi zmian w swoim codziennym planie dnia: a. rzadko; b. czasami; c. zawsze
• Trudno mu samemu wstać z łóżka: a. rzadko; b. czasami; c. zawsze

Punktacja: odpowiedź c=5 punktów; odpowiedź d=2 punkty; odpowiedź a=0 punktów. Wynik powyżej 25 punktów powinien zaniepokoić rodziców sytuacja dziecka.

Na kolejnych stronach autorka opisuje przejawy różnych odmian lęku, które dzieli na ogólny niepokój, strach, fobie i zachowania rytualne. Następnie dzieli i opisuje lęki ze względu na przyczynę: lęk przed szkołą, strach przed egzaminami (sprawdzianami, klasówkami itp.), lęk związany z pracą domową, lęk przed matematyką (Autorka pisze: „Spośród przedmiotów szkolnych matematyka wzbudza największy niepokój u dzieci. Wiele z nich uważa, że nie jest w stanie sobie z nią poradzić i nie zalicza sprawdzianów nie z powodu braku umiejętności, ale z powodu lęku." – s. 116).

Na stronach 96-97 znajdujemy nawet wykaz najbardziej typowych lęków dzieci w wieku 6-12 lat:

• strach przed byciem ośmieszonym, skrzyczanym, ukaranym, skrytykowanym lub czuciem się upokorzonym
• strach przed utratą miłości lub szacunku rodziców z powodu niespełnienia ich oczekiwań, poniesienia porażki
• strach przed bólem, urazem lub skaleczeniem się
• strach przed śmiercią, wojną (ok. 8 roku życia)
• strach przed niektórymi zjawiskami naturalnymi (np. przed burzą)
• strach przed relacjami z innymi dziećmi: zaprzyjaźnieniem się z nowymi koleżankami (kolegami), odrzuceniem
• strach przed szkołą, sprawdzianami, matematyką, lekcjami wychowania fizycznego
• strachy przed seksualnością: strach przed tym, że ktoś zobaczy dziecko rozebrane, przed byciem nienormalnym.

Ten rozdział również kończy plan działania rodziców wobec Marty.

Konstrukcja kolejnych rozdziałów opiera się na tym samym schemacie:

• rozdział 4 opowiada o 11-letnim Karolu, który jest samotnikiem
• w rozdziale 5 opisana jest 10-letnia Marta, która w szkole przejawia chorobliwą nieśmiałość
• w 6 rozdziale poznajemy 11-letnią Basię, dziewczynkę z kompleksami (brak pewności siebie)
• rozdział 7 (ostatni) mówi o 8-letniej Zuzi skonfliktowanej z siostrami (zazdrość o rodzeństwo).

W tej książce, podobnie jak w innych pozycjach z serii „Budować rodzinę", zamieszczono wiele rad ogólnych, ale i szczegółowych zaleceń. Niektóre z tych rad można tu zacytować, aby dać ogólne pojęcie o przesłaniu książki:

• „Rodzice muszą się nauczyć, jak wychowywać." (s. 45)
• „Jeśli chcemy mieć odpowiedzialne dzieci, musimy ponieść ryzyko wolności."
• „Najlepszym sposobem nauczenia odpowiedzialności jest pozwolenie, by dziecko podejmowało się wypełniania obowiązków."
• „Nigdy nie jest za wcześnie na wychowywanie w odpowiedzialności."
• „Chwal swoje dziecko, kiedy postępuje odpowiedzialnie."
• „Zawsze jest lepiej, żeby dzieci zrobiły coś w miarę dobrze, niż żeby rodzice zrobili to doskonale."
• „Nasze dzieci powinny się nauczyć, jak korzystać z pieniędzy i właściwie je cenić." (7 lat – początek niewielkiego kieszonkowego; kształtowanie nawyku oszczędzania). Dzieci od 12 roku życia powinny już „zarabiać" niewielkie sumy.

Rady szczegółowe (przykłady):

• Wielokrotne powtarzanie tego samego polecenia i podnoszenie głosu jest oznaką braku autorytetu.
• Jeśli stosujesz w wychowaniu kary, dzieci muszą je znać i wiedzieć, jakie kary za jakie przewinienie.
• Zawsze ostrzegasz dzieci przed nałożeniem kary.
• Wykonujesz kary, na które dzieci zasłużyły, rzadko je zmniejszasz.
• Upominasz dzieci na osobności.
• Polecenia powinny być wydawane pojedynczo i odpowiednio rozłożone w czasie.
• Polecenia i zasady muszą być rozsądne i dostosowane do wieku dzieci. Przed wydaniem polecenia należy zastanowić się, czy dziecko jest w stanie je wykonać, ponieważ wydane polecenie musi być wykonane.
• Utrzymuj ścisłe kontakty z nauczycielem swego dziecka. Nie gróź dziecku karami, których nie masz zamiaru wypełnić.
• Słuchaj swojego dziecka: Przerwij to, co w danej chwili robisz. Nie słuchaj dziecka w stanie podenerwowania. Nie kpij z dziecka, nie podważaj jego argumentów. Słucha j pozytywnym nastawieniem, utrzymuj kontakt wzrokowy, nie przerywaj.
• Poznaj imiona i nazwiska koleżanek i kolegów dziecka, ich najlepszych przyjaciół, rozmawiaj z nauczycielką (wychowawczynią) dziecka na ten temat, zapraszaj te dzieci do swego domu (mieszkania).

Sprawdziany, testy:

• Czy moje dziecko jest wystarczająco odpowiedzialne?
• Czy moje dziecko jest nieposłuszne?
• Czy masz autorytet, czy dobrze z niego korzystasz?

Ryszard Skawiński